Πώς μπορείς να μεταφέρεις με επιτυχία στην μεγάλη οθόνη, ένα από τα σημαντικότερα έργα της ελληνικής λογοτεχνίας και μάλιστα στο σκηνοθετικό σου ντεμπούτο; Η σκηνογράφος και ενδυματολόγος Εύα Νάθενα το κατάφερε. Και πώς μπορείς όχι απλά να υποδυθείς έναν από τους πιο πολύπλοκους και αμφιλεγόμενους χαρακτήρες, αλλά πρακτικά να γίνεις Η Φόνισσα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση; Μια καθηλωτική Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, επίσης το κατάφερε. Το αποτέλεσμα; Μια από τις καλύτερες ελληνικές ταινίες των τελευταίων ετών.

Η επίσημη πρεμιέρα της πολυαναμενόμενης Φόνισσας της Εύας Νάθενα, πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Δευτέρας 6 Νοεμβρίου, στα πλαίσια του 64ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Στην κατάμεστη κινηματογραφική αίθουσα Τζον Κασσαβέτης στο Λιμάνι της πόλης οι θεατές, η δημιουργός, η πρωταγωνίστρια και οι συντελεστές της ταινίας έγιναν όλοι ένα, με έναν τρόπο μαγικό. Με έναν τρόπο που μόνο μια καλή ταινία μπορεί να καταφέρει.

Χαδούλα, Φραγκογιαννού και Φόνισσα

Η Φόνισσα δεν είναι μια «γυναικεία ταινία» και σε παρακαλώ πολύ μην την αντιμετωπίσεις ως τέτοια. Θα την υποτιμήσεις άδικα. Πρόκειται για μία, πάνω από όλα, ανθρώπινη ταινία, η οποία εξερευνά το ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο που δημιούργησε μια ηρωίδα σαν τη Φόνισσα. Αλλά όχι μόνο. Το διαγενεακό τραύμα είναι παντού εκεί από τις πρώτες κιόλας σκηνές της ταινίας. Η κακοποίηση των γυναικών, σωματική και λεκτική περνά από γενιά σε γενιά σαν μαινόμενη πυρκαγιά και καταστρέφει ανθρώπους: Γυναίκες, άνδρες και παιδιά.

Βρισκόμαστε σε ένα δυστοπικό νησί της Ελλάδας στις αρχές του 20ού αιώνα. Η Χαδούλα, χήρα Ιωάννου Φράγκου είναι μια γυναίκα που έχει μάθει να επιβιώνει στην ανδροκρατούμενη, πατριαρχική κοινωνία υπηρετώντας το ρόλο που της κληροδότησε η μητέρα της. Μια σκυτάλη δύσκολη, που διαιωνίζει την υποτίμηση και την κατώτερη μοίρα της γυναίκας. Η Χαδούλα επαναστατεί μέσα της και αυτό δεν θα αργήσει να συμβεί και προς τα έξω. Τα μικρά κορίτσια του νησιού γίνονται θύματά της.

Αφαιρώντας τους τη ζωή, η ίδια νιώθει ότι τα απαλλάσσει από το κοινωνικό φορτίο που η ύπαρξή τους επιφέρει. Οι πράξεις της κάποια στιγμή αυτονομούνται και τη φέρνουν αντιμέτωπη με τον νόμο. Εγκαταλείπει το σπίτι της και βρίσκει καταφύγιο στη φύση. Όμως, όσο και αν η ηθική της τής υπαγορεύει ότι έπραξε σωστά, στην πραγματικότητα το χρόνιο τραύμα της την ακολουθεί παντού.

Η Εύα Νάθενα στο πρώτο της σκηνοθετικό εγχείρημα έμεινε πιστή στο χρονικό και ιστορικό πλαίσιο του Παπαδιαμάντη και με την επιστημονική έρευνα της Μαρίας Τουγιανίδου, μας μετέφερε με το φακό της σε ένα όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, προκειμένου να καταλάβουμε τις κοινωνικές δομές και τη θέση της γυναίκας τότε. Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί. Ο διαχρονικός χαρακτήρας της Φόνισσας, πάνω στον οποίο η σεναριογράφος της ταινίας Κατερίνα Μπέη, βάσισε την πένα της, ήταν έτσι κι αλλιώς αδύνατον να την εγκλωβίσει στο παρελθόν.

Η κλασική ιστορία της Χαδούλας έτσι, μεταφέρεται στο παρόν, επιχειρώντας να φέρει στο φως αλλά και να γιατρέψει το διαγενεαλογικό τραύμα που διέπει την ελληνική κοινωνία. Ένα τραύμα που ξεκινά με την καταδυναστευτική συνεξάρτηση στη σχέση μάνας-κόρης, τη θεσμοθετημένη προίκα, η οποία καταργήθηκε στην Ελλάδα μόλις το 1983 και κορυφώθηκε με εκατομμύρια βρεφοκτονίες και δολοφονίες κοριτσιών.

Το «βάρος» του κοριτσιού

Οι κόρες στην Ελλάδα στις αρχές του 20ου αιώνα αποτελούσαν «βάρος» για τις οικογένειές τους. Κυρίως λόγω του θεσμού της προίκας, από την οποία εξαρτιόταν και η «αξία» της νύφης. Η έλλειψη ανδρών λόγω της μαζικής μετανάστευσης της εποχής, έκανε την επιθυμία απόκτησης γιων ακόμα πιο έντονη. Όλες αυτές οι πατριαρχικές παραδόσεις και πρακτικές συνέβαλαν σημαντικά στην υποδεέστερη θέση των κοριτσιών.

Η ζοφερή εικόνα της μοίρας των γυναικών στην Ελλάδα περιγράφεται από τον Παπαδιαμάντη στη Φόνισσα, όπου η κεντρική ηρωίδα σκοτώνει τέσσερα θηλυκά βρέφη για να τα απαλλάξει από τα δεινά που θα τους έφερνε η ζωή. Μπορεί η ιστορία της Φόνισσας, που διαδραματίζεται στη Σκιάθο, να είναι προϊόν μυθοπλασίας, ωστόσο το 1836 οι κάτοικοι της γειτονικής Σκοπέλου, αποφάσισαν να καταργήσουν τον θεσμό της προίκας, καθώς ήταν υπεύθυνη για πολλές βρεφοκτονίες κοριτσιών.